Aantek (XVII). Wat te kiezen? Op zoek naar een partij in veranderende tijden

.
Er komen weer verkiezingen. Hoe bepaal ik mijn stem? Enkele overwegingen. Ik wil daarbij eens niet afgaan op lijsttrekkers en andere poppetjes, maar beginnen met me af te vragen wat ik op hoofdlijnen van een politieke partij verwacht.

De situatie in Amsterdam en in Nederland vraagt om een politiek die zowel sociaal is, als ook progressief. Met name dat laatste hebben we hard nodig. Er moet een krachtig tegenwicht komen tegen de tendens om alsmaar naar het verleden terug te grijpen, inclusief bevolkingssamenstelling en gedeelde normen en waarden. Wilders c.s. willen terug naar een wereld met jaren ’50 denkbeelden en zekerheden. Hoe hierop met mijn stem te antwoorden?

Het ligt voor de hand om een keuze voor de sociaal-democraten in overweging te nemen, zeker wanneer je een partij zoekt die groot genoeg is om haar stempel te zetten op beleid, in het geval zij aan de macht is. Toch heb ik moeite om PvdA te gaan stemmen, en ik vraag me af waarom. Er is een goede reden om wél op deze partij te stemmen; laat ik daar mee beginnen. De twijfel komt later.

Ik hecht aan vrijheid, individueel initiatief en ondernemerschap, maar meen dat een samenleving niet genoeg heeft aan slechts deze principes. Je hoeft alleen maar te denken aan de kredietcrisis om te weten dat individueel initiatief en ondernemerschap aan zichzelf overgelaten buitengewoon asociale gevolgen kunnen hebben. Politiek moet tegenmacht bieden tegen deze (kans op) excessen, door aan te sturen op een sociaal sterke en evenwichtige samenleving, als inbedding voor individuele initiatieven etc. Bovendien vind ik het van belang om rechtvaardige verhoudingen te bevorderen en achterstanden te bestrijden; met marktwerking kom je er dan niet, integendeel. De kwaliteit van het onderwijs, bijvoorbeeld, verdient overheidsbemoeienis. Dit zou als een pleidooi kunnen gelden voor linkse politiek.

Tegelijk ben ik ervoor om de blik op de toekomst te richten. Het verleden heeft ons veel moois gebracht: prestaties en verworvenheden. Maar de tijd staat niet stil, en als dat ooit gold, dan nu. Tal van oude zekerheden verliezen hun geldigheid. Ontwikkelingen in technologie, economie en internationale politiek kunnen niet genegeerd worden. Ook alledaags hebben we reeds volop te maken met deze nieuwe ontwikkelingen, in de vorm van een mondialisering in onze informatievoorziening, reisgedrag en economische productie. Verder krijgt ook onze woon- en werkomgeving een ander gezicht: de samenleving multiculturaliseert, - oftewel: globalisering thuis.

Deze ontwikkelingen zijn geen variant op eerdere, maar brengen ons in een nieuwe situatie. Het is onvoldoende om oude politiek hier en daar wat aan te passen, laat staan om terug te keren naar het verleden. En zoals gezegd, het gaat niet slechts om veranderingen in de economie. Vrijwel alle aspecten van het samenleven verkeren in een overgangsfase. Het klimaat geeft aan deze veranderingen nog een extra urgentie: we moeten op zoek naar nieuwe oplossingen. Veel van wat het leven de moeite waard maakt is aan herziening toe. Er is dus ook alle reden voor een toekomstgerichte, d.w.z. progressieve politiek.

Nu zou ik graag willen dat ik voor een partij kon kiezen die beide elementen in zich verenigt: zowel links als progressief. Lange tijd was voor deze keuze de PvdA de aangewezen partij. Maar waar staat die partij nu voor?

Het probleem van de PvdA is dat het nog wel links is, maar niet meer progressief, - althans, dat is de indruk die ik krijg wanneer ik het politieke nieuws volg. De partij komt nog wel op voor de achtergestelden en voor gelijke kansen, maar blijft in morele en levensbeschouwelijke kwesties op de vlakte. Tal van kwesties waarover de PvdA in de jaren ‘70 zeer uitgesproken was, zouden het nu niet halen als punt om zich politiek voor in te zetten. Ik denk aan emancipatie, abortus en homoseksualiteit.

Belangrijkste oorzaak: een toenemend deel van haar achterban is achtergesteld (en komt dus in aanmerking voor linkse steun), maar tegelijk conservatief in niet-economische kwesties. Om geen ruzie te krijgen met het progressieve deel van de achterban, doet men het zwijgen ertoe bij morele en levensbeschouwelijke kwesties.

Een klein voorbeeld. In 2001 ontstond er rumoer over een toneelstuk dat werd afgeblazen over het leven van Aïsja, een van vrouwen van de profeet Mohammed. Dit was gebeurd onder druk van strenggelovige moslims. Het Amsterdamse raadslid van PvdA-huize, Elatik, ondersteunde de zelfcensuur van de Rotterdamse toneelgroep en bepleitte een beperking van de vrijheid van meningsuiting, in het geval gelovigen zich erdoor gekwetst zouden voelen. Het wonderlijke was dat de PvdA naliet om krachtig stelling te nemen tegen dit pleidooi.

Dit is wellicht een incident, maar is het daarom zonder betekenis? Enkele decennia geleden zou deze affaire ondenkbaar zijn geweest. Noch dat een PvdA-politicus een conservatief-religieus standpunt zou hebben ingenomen, noch dat de PvdA er het zwijgen toe zou hebben gedaan zoals nu gebeurde. Dat een SGP erin mee zou gaan, kan ik me voorstellen. Maar de PvdA?

Wat me nog het meeste treft is het zwijgen van het PvdA. Ik weet dat Wouter Bos krachtig van zich deed spreken toen het financieel mis dreigde te gaan. Maar wat zegt hij (of de partij) over andere dan sociaal-economische kwesties? Ik volg het politieke nieuws redelijk, maar mij is niets opgevallen.

De sociaal-democratie kent een eerbiedwaardige traditie van bemoeienis met morele en levensbeschouwelijke kwesties. Zij schuwde niet de bevolking te willen opvoeden. Een eeuw geleden heette dit ‘de verheffing van het volk’. Deze oriëntatie is volledig op de achtergrond geraakt. De vraag is echter of dat niet de doodsklap zal zijn voor een partij als de PvdA, zeker in een tijd als deze, waarin zoveel op het spel staat dat raakt aan moraal en levensbeschouwing.

Het geluid van de tegenpartij, en met name de PVV, is allerminst louter sociaal-economisch. Zij bedrijft politiek op kwesties van waarden, normen en identiteit. Haar antwoorden zijn goeddeels reactionair, nostalgisch teruggrijpend op zekerheden uit het verleden. Maar waar blijft het progressieve antwoord? Bij de PvdA lijkt het ver te zoeken. Zij negeert liever, uit angst om groepen binnen haar achterban voor het hoofd te stoten.

Welke betekenis heeft links nog, wanneer je niet meer progressief wilt of kunt zijn? Is het voldoende om slechts aandacht te besteden aan sociaal-economische kwesties?

Natuurlijk zou het een anachronisme zijn om de ‘verheffing van het volk’ opnieuw op te voeren zoals dat een eeuw geleden een belangrijk programmapunt was. Ook progressiviteit ontsnapt niet aan progressie. Op dit moment kan ik evenwel niets ontdekken in de wijze waarop de PvdA zich presenteert dat duidt op een progressief standpunt inzake waarden, normen en identiteit. Er is weinig veranderd sinds Wim Kok de partij heeft ontdaan van haar ‘ideologische veren’.

De sociaal-democratische politiek dreigt kleurloos te worden (of is dat al), zonder zaak om zich mee te identificeren en warm voor te lopen. Het is in ieder geval voor mij een ernstige reden om te twijfelen of ik PvdA zal stemmen, - tenzij ik een verkeerd beeld heb van de koers van deze partij, maar dan zal zij iets aan haar politieke imago moeten doen.

Aantek (XVI). Midden-Oosten als Eindtijdconflict?

.
Naast tal van factoren, goede redenen, strijdige belangen en meerlagige verklaringen, kan het conflict in het Midden-Oosten ook geduid worden als een conflict tussen (minstens) twee scripturalismen. Scripturalisme kenmerkt zich door een geloof in de waarheid en door het absoluut voorrang geven aan de eigen waarheid boven de werkelijkheid.
Het joodse scripturalisme bestaat erin dat men gelooft dat men een van God gegeven recht heeft op het land dat ooit bewoond werd door Israëlieten. Om dit land opnieuw joods te maken heeft men er (bijna) alles voor over om dit te realiseren, ook wanneer dat betekent vergaand onfatsoen en het schenden van andermans rechten.
Het islamitische scripturalisme bestaat erin dat men gelooft dat Jeruzalem een heilige plaats is omdat de profeet Mohammed daar ten hemel is gevaren. Verder legitimeert het de bereidheid om zelf te sterven mits daardoor zoveel mogelijk leed aan vijandelijke zijde wordt aangericht, het liefst dodelijk.
Voeg daaraan toe het altijd latent aanwezige joodse en christelijke scripturalisme in de politiek van een andere belangrijke partij in dit conflict, grootmacht Amerika, plus een regime in de regio dat zijn bestaansrecht baseert op weer een ander scripturalisme, Iran, en het toneel voor een apocalyptische confrontatie is compleet!
Scripturalisme levert per saldo vooral veel leed en bloedvergieten op. Het heilige geloof in teksten laat weinig ruimte voor intelligente, menswaardige en coöperatieve oplossingen. Hoe anders zou het conflict eruit zien, als het überhaupt zou bestaan, wanneer de partijen in het Midden-Oosten niet behept zouden zijn met scripturalisme!

Opmerkelijk is dat in de huidige wereld scripturalisme wordt geaccepteerd als volwaardig argument, terwijl daar toch van alles op aan te merken valt. Is het niet vreemd dat religieuze verhalen zoveel onaantastbaarheid en respect genieten, ook bij niet- of andersgelovigen?

Hoe geloofwaardig is het om zich te beroepen op een boek ten einde een situatie ten tijde van het Romeinse Rijk te willen herstellen? Toch is dat wat er gebeurt wanneer Joden claimen dat Israël hun land is.
Hoeveel volkeren zijn in de voorbije millennia niet van huis en haard verdreven? Grensverschuivingen, migratie en hele volksverhuizingen zijn overal een historische werkelijkheid. Hoeveel volkeren zouden niet moeten verhuizen wanneer zij terug zouden willen naar hun woon- en leefsituatie van enkele millennia geleden? Waar zouden de Indianen dan wonen? Waar de Turken en de Arabieren? Hoe zou het Indiase subcontinent er uitzien? Of Australië en Nieuw-Zeeland? Wie woonde waar in Europa, twee- of drieduizend jaar geleden? Beter gezegd: welk volk zou dan niet moeten verhuizen!
Terugwillen naar een oorspronkelijke toestand is volstrekt ahistorisch, ja antihistorisch. Het betekent: ontkennen hoe alles in het leven verandert. Alles ontstaat ooit, bloeit, vergaat, en zo verder. Je kunt er je punt van willen maken om ahistorisch te willen zijn in je denken, gericht op eeuwigheid en andere bovenhistorische grootheden, maar dat kan niet zonder consequenties blijven. En dat blijkt ook: het negeren van een ontstane situatie en daarop inbreken in naam van een geheiligde waarheid heeft groot leed voortgebracht en veel mensenlevens gekost, zoals de afgelopen decennia te zien is geweest, sinds het ontstaan van de staat Israël.
Het is om allerlei redenen begrijpelijk dat Joden een thuisland willen, maar een recht ontlenen aan een boek, hoe goddelijk ook, is alleen overtuigend voor scripturalistisch gelovigen. Voor anderen is het geen argument.

Wat de islamitische aanspraken betreft, velen zullen betwijfelen of de profeet Mohammed werkelijk ten hemel is gevaren in Jeruzalem. Toch wordt de Koran wat dit soort opvattingen betreft wereldwijd met rust gelaten, terwijl zij wel een hoofdrol spelen in denken en gevoelens over dit conflict (denk aan de betekenis van de Al-Aksa-moskee op de Tempelberg). Maar afgezien van godsdienstkritische kwesties is er nog iets anders aan de hand. Het islamitisch scripturalisme maakt dat het verzet dat zich erop beroept niet serieus wordt genomen. Wel praktisch, maar niet ideologisch. Althans, niet door niet-moslims. Conflicten waarin moslims betrokken zijn (niet alleen in en rond Israël maar ook elders in de wereld), gaan gepaard met legitimerende verhalen die het moeilijk, zo niet onmogelijk maken om ermee te solidariseren.
Het eerste struikelblok is hoe de Koran als vlag prijkt op terreuraanslagen, - volgens veel moslims ten onrechte, maar toch, in de ogen van niet-moslims zal dat weinig uitmaken. Veel mensen zullen een mate van geweld accepteren wanneer het gaat om een rechtvaardige zaak. Maar wat rechtvaardigt het slachtofferen van zoveel mogelijk burgers? De Koran? Welke niet-moslim zal hierdoor overtuigd raken?
Dat geldt ook voor de analyses van de eigen situatie. Mij is geen enkel verhaal bekend dat mijn sympathie zou kunnen versterken voor de strijd door moslims voor rechtvaardigheid en een menswaardig bestaan. Alle analyses (voorop die van Al Kaida en Taliban) geven blijk van een scripturalistische lezing van de feiten: met de Koran in de hand trekt men ten strijde tegen onrecht ten einde een koranische werkelijkheid te creëren. Bij welke niet-moslim zal het hart sneller gaan kloppen bij dit vooruitzicht?
Het blijft wonderlijk om te zien hoe vertellingen uit een boek, de Koran, zo serieus genomen kunnen worden dat zij boven het leven zelf verheven raken. En met bloedige gevolgen.

Wanneer je hieraan toevoegt de politieke gevolgen van de Israëlmanie in het christelijke Westen (en met name in de VS), gekoppeld aan Eindtijdverlangens en het geloof in de wederkomst van Christus, dan doemt een gemeenschappelijke noemer op: monotheïsme. Kennelijk is de neiging tot scripturalisme groot in monotheïstische stelsels.

Is het conflict in het Midden-Oosten misschien de enige manier om het scripturalisme van de drie monotheïstische godsdiensten te kraken: als zeer weerbarstige noten, die slechts door hard op elkaar te botsen zich hun beperktheid zullen realiseren? Zullen zij alleen zo er achter komen dat zij cultureel evolutionair voor een achterhaalde zaak strijden? Zeker is dat het conflict leidt tot mobilisering, niet alleen van oorlogsmachinerie, maar ook van scripturalistische opvattingen in geheel het monotheïstische deel van de wereld, - ondertussen een fors deel! Catastrofiele neigingen in de drie-eenheid van het monotheïsme kunnen zo hun apocalyptische spel spelen. Misschien dat we dan toch op een Eindtijd afstevenen, niet wat de wereld betreft, maar met het monotheïsme als ondergaande partij...

Het fanatisme waarmee in scripturalistische kring het geloof hoog wordt gehouden in de waarheid, in de magie van taal en teksten, en in het stellen van een geschrift boven de ervaringswerkelijkheid, doet vermoeden dat er veel op het spel staat. Letterlijk een gevecht van leven en dood. Het gaat om niets minder dan overleven, niet alleen fysiek maar vooral ook cultureel. En dat brengt terug bij de basis: de evolutionair geleefde noodzaak om te overleven en zich voort te zetten in volgende generaties door zich een wereld te scheppen. Niet alleen is cultuur een evolutionaire strategie; ook het geloof in de waarheid en in heilige teksten blijkt een evolutionaire strategie. Totdat zij te gronde gaat aan haar eigen starheid en onaangepastheid aan nieuwe omstandigheden.

Aantek (XV). Politieke heroriëntatie: Europa als Rijk

.
Wat is de politieke ruimte waarbinnen ik burger ben? De wereld? Nederland? Kunstmatig groeien wij toe naar een nieuw rijk, het Europese Rijk, bestaande uit staten die eerder (gedurende enkele eeuwen slechts) zich organiseerden rond de notie ‘volk’. Wij hebben nog moeite om los te komen van deze voorgeschiedenis, en denken nog in termen van ‘natiestaat’. Europa zal nooit een superstaat worden. Wel kan het een zelfbewust en krachtig rijk worden.

Een natiestaat (het soevereine Nederland) en een rijk (Europa) kennen een verschillende logica, wat betreft identiteit en macht.
Sinds de opkomst van ‘Brussel’ is niet alleen de machtsvraag anders gesitueerd, in vergelijking met de tijd dat alles werd bepaald in de nationale hoofdsteden. Ook onze identiteit is aan het veranderen. De multiculturalisering van de samenleving (in grote delen van Europa) draagt ertoe bij dat het gemeenschapsgevoel, in naam van een volk, langzaamaan aan het eroderen is. Reactionaire politiek (zoals Wilders voorstaat) tracht nog volk, staat en politiek als een gesloten eenheid te herstellen, maar voert daarmee een nostalgisch achterhoedegevecht.
Identiteit is wederom een politieke kwestie geworden. Waaraan ons te oriënteren? Als burger ben ik niet alleen Amsterdammer en Nederlander, maar ook Europeaan. We zullen opnieuw in termen van een rijk moeten gaan denken.

Is het idee van een ‘algemene wil’ (Rousseau) niet slechts bestaanbaar wanneer ook de illusie leeft dat we als volk een grote familie vormen, - de zgn natiestaat? Wat is nog constituerend voor een gemeenschap wanneer de bevolking bestaat uit diverse groeperingen welke niet veel meer met elkaar gemeen hebben dan dat ze in hetzelfde land wonen, - de zgn multiculturele samenleving?

Waar voor de vorming van natiestaten de Griekse stadstaat model kon staan, zullen wij voor Europa naar het Romeinse Rijk moeten kijken. Dit rijk, dat zich uitstrekte van de Schotse grens tot aan gebieden rond de Eufraat en de Tigris, bood ruimte aan tal van culturen, talen, etniciteiten en religies, en hield dat eeuwen lang vol. Hoe bleef dit rijk een eenheid? Het wist zich niet verbonden als één gemeenschap (het volk als uitgebreide familie), maar wist zich gebonden door recht en macht. Burgerschap vormde het dragende netwerk en was fel begeerd, niet alleen vanwege de rechten die het gaf, maar ook als identiteit. Voor de eigen politieke vorming zal Europa de Griekse stadstaat moeten loslaten en zich oriënteren op het Romeinse Rijk. Het zal van dit eerdere rijk veel kunnen leren, als spiegel en om zich bewust te worden van de verschillen.

Over Meester Tsjeng en het geheim van de oorspronkelijke geest

.
Voor wie frisse lucht wil op zijn spirituele zoektocht, voilà, een prachtig klein boekje: Meester Tsjeng, Over het geheim van de oorspronkelijk geest.
Een excellent voorbeeld van ‘crazy wisdom’. Niks geen didactische voorzichtigheid, aandacht voor tere zielen of tolerante ruimte voor ieders sores. Alle zoekers, en met name de krampachtige en volgzame, krijgen ervan langs in dit mysterieuze boekje. Oorspronkelijke geest: het is niet wat u zoekt.
Een boekje om jezelf cadeau te doen. Of iemand anders.

Op de kaft staat het volgende te lezen:
‘De abt van een Chinees klooster
heeft de oude Meester Tsjeng uitgenodigd
om de monniken onderricht te geven in de essentie van het leven: 'de oorspronkelijke geest'.
Op een geestige, niets en niemand ontziende wijze maakt Meester Tsjeng duidelijk dat het verlossende inzicht, dat zij als bezetenen zoeken, binnen handbereik is.
 Een buitengewoon mooie tekst uit het Chinese Ch'an (in Japan: Zen) boeddhisme.
Helder en tijdloos als de zon, de maan en de sterren.’