Kritisch bewustzijn nodig om levenskunst en spiritualiteit te ‘verlichten’, ter bevordering van verontwaardiging en opstand!

Het kritisch bewustzijn – een belangrijke verworvenheid van het Westerse denken – staat inderdaad sterk onder druk, zoals Zizek aangeeft (zie noot). Hoe komt het dat er van alles mis gaat (denk aan bankencrisis, vluchtelingen, klimaatverandering, etc) en dat er nauwelijks blijken zijn van protest, laat staan van opstand? Waar zijn de ‘heilige narren’, zoals Pussy Riot-zangeres Nadja Tolonnikova ze noemt, die opkomen voor een menswaardig bestaan, - wat méér is dan prettig cocoonen in de eigen comfortzone?

Een belangrijke factor, boosdoener zo je wilt, is m.i. het ‘wellness’-complex van levenskunst en (Oosters geïnspireerde) spiritualiteit. Hierin wordt het ‘werken aan jezelf’ tot hoofdzaak verheven, waarbij je vooral lief en aardig moet blijven of worden, ten eerste naar jezelf toe en vervolgens naar anderen, en waarbij irritatie, verontwaardiging en woede verdacht zijn geworden en in eerste reactie teruggebogen worden naar degene die ze uit; kritiek is sowieso uit den boze (want: ‘vooroordeel’, ‘oordelen’, ‘toch-goed-bedoeld’, ‘gij-zult-niet-kwetsen’ en varianten hierop – u kunt zelf aanvullen).

Beide, levenskunst en (Oosters geïnspireerde) spiritualiteit, ken ik zelf heel goed. Veel van mijn cursussen en workshops hebben het als onderwerp. Ik ken de neiging dus uit eigen ervaring om de focus bijziend te houden, gericht op de ‘zorg voor het zelf’, en als er iets bij moet, dan is het de directe omgeving: geliefden, vrienden, collega’s. De grotere wereld komt simpelweg niet in beeld, of hoogstens in de vorm van clichés. En ja, ook praktische vormen van filosofie (zoals het socratisch gesprek) lopen het risico om louter te worden ingezet als smeerolie voor efficiency en het ‘goede leven’ (in Zwitserlevenvariant).

Afgaand op het aanbod steken filosofen vooral hun energie in het aanleveren van aanwijzingen en ‘how to do’-verbetersuggesties om verdwaalde of vermoeide zielen er weer bovenop te helpen. Wat is er gebeurd met het kritisch-creatieve potentieel van filosofie? Zijn filosofen alleen nog maar in staat tot vragen stellen en het geven van pastorale hulp? Wat een armoede!

Uiteraard is hulp bieden een edele zaak; daar wil ik niets aan af doen. Waar het me om gaat is de eenzijdigheid in focus en de bijgaande bijziendheid, die zelfs door filosofen wordt gecultiveerd. Minstens van hen zou je een ruimere, en daarmee kritischer, blik mogen verwachten. Zelfs al is het moeilijk om te ontsnappen aan onmacht (zoals Zizek opmerkt), dan nog is het mogelijk en belangrijk om het probleem levend te houden, in plaats van zich tevreden te stellen met privé-comfort, - wat is dit anders dan een vlucht in naïviteit?

De slogan ‘Verander de wereld en begin bij jezelf’ is een van de rampzaligste leuzen van de afgelopen decennia geweest, en dodelijk voor een kritische en opstandige geest. In mijn ervaring leidt de slogan ertoe dat mensen weliswaar ‘aan zichzelf  beginnen’, maar nooit meer aan de wereld toekomen. Ben benieuwd naar tegenvoorbeelden; ik ken ze niet.

Opvallend is ook de uitzonderingspositie die Oosterse spiritualiteit ten deel valt. Waar in onze maatschappij mondigheid en kritisch bewustzijn worden geaccepteerd, ja verwacht, bijvoorbeeld in het veld van gezondheid en consumptieartikelen en in het veld van Westerse religie (denk aan de traditionele kerken), is kritisch bewustzijn nauwelijks aanwezig waar het gaat om ‘wijzen’ uit het Oosten. Ik denk aan allerlei Boeddhistische stromingen, Advaita, Taoïsme etc.

De onkritische volgzaamheid waarmee tal van opvattingen en praktijken simpelweg worden overgenomen vervult mij met uiterste verbazing, ja verbijstering. Bijvoorbeeld het gemak waarmee velen opeens geloven in reïncarnatie. Ook een of andere versie van het ‘ego’-verhaal (dat uiteraard onder verdenking staat en moet worden afgewezen) vindt gretig aftrek, evenals de woorden ‘eenheid’ en ‘verbinding’ (met wie? – als alles maar goed gaat!). Goedgelovigheid is nog lang niet de wereld uit, ook niet in het Westen.

Het ‘wellness’-complex van levenskunst en (Oosters geïnspireerde) spiritualiteit werkt als een dempend tapijt dat uiteindelijk monddood maakt. De lieve vrede vóór alles! Onkritische acceptatie van de heersende omstandigheden heeft niet langer opheldering en ‘verheffing’ nodig, maar is omgetoverd tot gewenste houding. Het gaat toch immers om (je eigen) geluk?

Willen we iets doen aan de massieve passiviteit (met een mooi woord ‘gelatenheid’) jegens misstanden en ellende, lokaal en wereldwijd, dan zullen we iets moeten doen aan de legitimering van haar vanzelfsprekendheid. En die legitimering gaat nu vooral uit van het ‘wellness’-complex. Levenskunst en spiritualiteit zouden (ook) inspiratie voor het vormen van tegenmacht moeten zijn, in plaats van een versterking van de eigen comfortzone. Het wordt tijd voor een nieuwe golf van Verlichting, inclusief de bereidheid om kritiek om te zetten in actie, en om verontwaardiging om te vormen tot opstandigheid!

Noot:

http://www.groene.nl/artikel/ons-kritische-bewustzijn-zit-in-de-gevangenis#