Aantek (VII). Toekomstig denken & de vraag naar vooruitgang

.
Een toekomst voorbij de traditionele religies als ideaal poneren laadt natuurlijk de verdenking op zich van naïviteit en utopisme, zeker wanneer je daarbij uitgaat van een nieuwe generatie religies. Inderdaad. Wat mij evenwel interesseert om te onderzoeken – ik wil het niet te snel opgeven – , zijn de volgende vragen: wat is nodig om dat ideaal realiteit te laten worden? En wanneer het irrealistisch blijkt te zijn, waarom dan? Waarom zou het onmogelijk zijn om een levenswijze en een beschaving te realiseren welke de traditionele religies achter zich hebben gelaten?

Kun je met het oog op de toekomst spreken van vooruitgang? Naar puur menselijke maat misschien, ja. Ik leef liever in een open, democratische samenleving dan in een religieuze dictatuur, om maar iets te noemen. Ook al is het mogelijk dat we ooit weer in zwaar repressieve tijden komen te leven, we hebben weet van wat wenselijk is. Wanneer je het concept ‘wenselijkheid’ accepteert, veronderstel je een ideaal, en de mogelijkheid van een meer en minder. Je kunt vooruitgang boeken ten aanzien van een ideaal.

Het criterium van de menselijke maat zou ik in samenspraak willen brengen met een beschouwingswijze die het menselijke in een breder en oorspronkelijker kader plaatst: een evolutionair perspectief.
Theoretici van evolutie-in-het-algemeen blijven erop hameren dat ‘vooruitgang’ in dit reeds miljarden jaren durende proces geen betekenis heeft, behalve in zoverre een soort zich succesvol weet aan te passen aan nieuwe of veranderde omstandigheden. Mijn vraag: geldt hetzelfde voor culturele evolutie, d.w.z. de evolutie waarin mensen een hoofdrol spelen?
Zijn wij niet de enige soort die de processen waar we zelf onderdeel van uitmaken kunnen begrijpen (tot op zekere hoogte) en (daardoor) kunnen bijsturen, in een door ons gewenste richting (in zoverre we de impact van die wenselijkheid kunnen overzien)? M.a.w. krijgt ‘vooruitgang’ niet een andere betekenis en zin in het kader van culturele evolutie, vergeleken met dat van evolutie-in-het-algemeen?
Hoe het ook zij, aanpassing aan nieuwe of veranderende omstandigheden blijft ook voor mensen en hun culturen een onontkoombaar criterium, zo lijkt me. Gemeten aan dit criterium kun je zeggen dat er culturele gewoontes, denkwijzen en levensbeschouwingen bestaan die ouderwets zijn, want niet in staat stellend tot succesvolle aanpassing. Met hetzelfde criterium kun je spreken van een noodzaak om referentiekaders etc te herzien of opnieuw uit te vinden, met het oog op een levenswijze en cultuur met toekomst. (Dit laatste is wat mij drijft.)

Een speculatieve oprisping: alles wat leeft ‘wil’ een bloeiend leven. Een boomzaadje heeft als ‘doel’, in aanleg: een volgroeide, bloeiende boom worden. Ook als dat niet lukt, blijft dat ‘doel’ geldig; het is verondersteld in ‘niet-lukken’.
Geldt niet hetzelfde voor mensen. De vraag is: wat is voor mensen, wat is voor mij een bloeiend leven? Gelukkig is daarop geen eenduidig antwoord.
Dieren en planten verschillen in de mate dat zij iets kunnen doen om dat bloeiende leven te bevorderen of om hindernissen uit de weg te ruimen, maar zij blijven in hoge mate afhankelijk van hun omstandigheden. Mensen hebben in de loop van hun evolutie de capaciteit verworven om hun ontwikkeling zelf ter hand te nemen. (De vraag naar zin en doel van het leven is inherent aan de zin en het doel van het menselijk leven. Anders gezegd: een bloeiend leven is voor mensen een open vraag; hem stellen maakt er onderdeel van uit.) Ook hebben we meer en meer greep gekregen op onze omstandigheden: we kunnen iets doen aan ons ongeluk. (Waar een boomzaadje afhankelijk is van de plek waar het wortel schiet of en in welke mate het zal uitgroeien tot een bloeiende boom, zo zijn mensen in staat hun eigen bos te organiseren.)
Is dat geen vooruitgang? Is het geen vooruitgang (vergeleken met dieren en planten, en met eerdere stadia van menselijke ontwikkeling) dat mensen meer en meer inzicht hebben ontwikkeld in de processen waarin ze verkeren, met als gevolg dat ze die processen ten eigen bate kunnen aanwenden of bijsturen?
(Is dat inzicht niet de enige zinvolle betekenis van wat ‘Verlichting’ heet? En als dat zo is, hoe kan men dan bezwaar maken tegen Verlichting? Dat bezwaar (welk ook) is immers zelf een bijdrage eraan! Een bijdrage aan een metabewustzijn wat betreft de processen waarin we verkeren. Met name het getuige zijn van het functioneren zelf van ons bewustzijn, inclusief magie en zelfbegoocheling: is dat niet de grote, niet te onderschatten winst ten aanzien van de afgelopen millennia, wat betreft cultureel-menselijke evolutie?)