Kolom (II): Zonder opgeruimd gemoed geen geluk

(Column ter inleiding van een gesprekje in het programma De Ochtend op Radio Noord-Holland, 19-11-07)

Wat heet geluk? Waar streven we naar wanneer we gelukkig willen zijn?
‘Geluk’ is een oud thema, ook in de filosofie. Kennelijk is het iets dat mensen al zeer lang bezig houdt. Ook in onze tijd. Lifestyle-magazines hebben het er vaak over. In psychologie is het een belangrijk thema. En in levenskunst en andere vormen van spiritualiteit speelt geluk een hoofdrol. Waar hebben we het dan over? En wat kun je eraan doen?
Geluk heeft een toevalsaspect. Het valt namelijk niet te organiseren. Immanuel Kant, Verlichtingsfilosoof uit de 18de eeuw, meent dan ook dat het zinniger is om het over ‘gelukwaardigheid’ te hebben dan over geluk. Geluk kun je niet nastreven, gelukwaardigheid wel. Hoe? Door iets te doen aan de instelling waarmee je in het leven staat.
Al heel lang ben ik bezig met filosofie van de levenskunst, zowel in Oost als West. Een paar dingen vallen me daarin op. De verschillende scholen hebben elk hun eigen taal en methodes. Echter, allen wijzen op het belang van levenshouding: niet wat je doet, maar hoe. Oftewel: hoe je wat dan ook doet. Die houding is het eigenlijke kunstwerk van levenskunst.
Met de juiste levensinstelling kun je het geluk niet afdwingen, maar wel uitnodigen. Vraag blijft dan natuurlijk: hoe?

Behalve aandacht voor levenshouding hebben de verschillende levenskunstscholen nog iets gemeen: ze hebben allemaal een bepaalde gemoedstoestand op het oog. Bij de epicuristen heet het ‘ataraxia’, oftewel een onverstoorde staat van geest. Bij de stoïcijnen wordt gesproken van ‘apatheia’, letterlijk: onaangedaanheid; een heldere geest, onaangedaan door verkeerde gedachten en heftige emoties. In het boeddhisme spreekt men van ‘leegte’ en ‘nirvana’, wat letterlijk betekent: uitgewaaid, d.w.z. vrij zijn van onrust en lijden. En in het taoïsme wordt de houding van de wijze aangeduid als meebuigend riet, meebewegend met de omstandigheden. Oftewel: een mobiele geest.
De scholen gebruiken dus verschillende termen. Ook wordt de diagnose anders gesteld: over wat ons ongelukkig maakt en hoe daar verandering in te brengen. Toch komt het mijn inziens telkens op hetzelfde neer, waar het gaat om de nagestreefde gemoedstoestand. Dat zelfde zou ik willen noemen: opgeruimd gemoed. ‘Opgeruimd’ in een dubbele betekenis. Enerzijds de rommel eruit: alles wat ons hindert of zorgen baart. En anderzijds: opgewekt. Er zijn tal van redenen waarom ons gemoed niet opgeruimd maar ‘bezet’ is, en er zijn ook allerlei methodes en raadgevingen om van die ‘bezetting’ af te komen, maar het doel blijft: leven met een gemoed dat vrij is van zorgen en andere preoccupaties.

Dit lijkt me de basis. Ik kan me slecht voorstellen dat iets anders méér van belang is voor gelukwaardigheid. Immers, met een opgeruimd gemoed kan ik met volle aandacht doen wat ik doe, ben ik ontvankelijk voor wat er gebeurt in het hier en nu. Zoals een stuk muziek dat me telkens weer verrast, maar toch: ik moet er wel open voor staan! Zonder die aandacht gaat het aan me voorbij. Hetzelfde geldt voor vreugde, verwondering en creativiteit – enkele andere bronnen van geluk: vergen zij niet een ongehinderde ontvankelijkheid? Kortom, streven naar gelukwaardigheid komt neer op streven naar een opgeruimd gemoed.
Is er nog meer nodig voor geluk?