Kolom (V): De seculiere vraag naar religie

.
(Column naar aanleiding van een bijeenkomst van het filosofisch café in Hotel de Filosoof, 20-1-08)



Wat betreft levensbeschouwing noem ik mijzelf seculier en niet atheïstisch. Het laatste vind ik teveel eer voor iets waar ik geen affiniteit mee heb: het dienen van een god of goden. Bovendien is het een negatieve term. Als atheïst ben je iets niet. Okay, maar wat dan wel? In de aanduiding ‘seculier’ kan ik mij prima vinden: het leven opgevat als aards en tijdelijk. De term heeft betrekking op de wereld van onze dagelijkse ervaring, een werkelijkheid die permanent in verandering is.

Toch merk ik een behoefte aan religie. Religie begrijp ik dan breder dan godsdienst. Een godsdienst is wel een religie, maar niet alle religies zijn godsdienstig. Er zijn ook religies, zoals het boeddhisme, waarin goden geen of slechts een ondergeschikte rol spelen. Om religie serieus te nemen als menselijk fenomeen en om het kind niet met het badwater weg te gooien, zullen we religie los moeten weken uit haar identificatie met godsdienst, - iets waar veel seculieren louter negatieve associaties mee hebben. Waaraan heb ik dan behoefte als het gaat om religie?

Ik vat religie op als een herverbinden. Opnieuw verbinden wat eigenlijk al een geheel is, maar uit elkaar is komen te liggen. Religie om te herstellen van vervreemdingen.
Ik denk aan het herverbinden van mijzelf met het bestaan als geheel. Het is conditie sine qua non voor mijn bestaan als mens. Toch kan ik mij als cultureel wezen gemakkelijk loswanen van dat geheel, er geen rekening mee houden. De natuur is dan slechts omgeving ten behoeve van eigen gebruik. Religie kan het besef cultiveren deel te zijn van een oneindig geheel, de kosmos. (Persoonlijk zet ik deze verhouding het liefst in evolutionair perspectief: het besef dat wij het product zijn van een proces dat reeds miljoenen jaren gaande is en dat wij omringd worden door andere voortbrengselen van datzelfde proces: dieren en planten.)
Hetzelfde geldt voor de samenleving, de gemeenschap aan mensen. Hoe zou ik zonder kunnen leven? Toch leeft deze geïndividualiseerde tijd met de illusie dat we het in ons eentje zouden moeten kunnen redden. Alsof ik mijzelf genoeg ben. Religie zorgt voor herverbinding met anderen, minstens met geestverwanten, en wellicht ook breder, mits zij in haar referentiekader die openheid bepleit.
Ook biedt religie ruimte aan herverbinden in generationele zin. Bijvoorbeeld door aandacht te besteden aan cruciale gebeurtenissen als geboorte en dood. Ik ben immers onbestaanbaar zonder mijn voorouders. En dat geldt ook voor nageslacht. Ik ben schakel in een levensketen, ook al besef ik dat niet dagelijks.
Tenslotte meen ik dat religie gelegenheid kan bieden om voor herverbinding te zorgen waar het mijzelf als persoon betreft. Zeg maar: hoofd en de rest van het lichaam. In onze cultuur is de neiging groot om geest en lichaam als een tegenoverstelling te presenteren en ook te beleven, terwijl zij welbeschouwd een eenheid vormen. Iets soortgelijks gebeurt in arbeidsdeling: slechts een aspect van menszijn wordt benut. In het leven van een filosoof bijvoorbeeld krijgt denken veel aandacht. Deze vereenzijdiging met slechts één aspect van menszijn vraagt om herstel, willen we onszelf als een geheel, als een ‘individu’ ervaren.

Nu zou je kunnen tegenwerpen dat in al deze herverbindingen reeds door tal van activiteiten wordt voorzien. Er zijn immers cursussen om te ontspannen. We organiseren onze eigen feesten. Er zijn activiteiten, zoals sport en muziek, waarin we iets gezamenlijks kunnen ervaren. Of simpelweg een boswandeling maken. Etc. Waarom dan nog religie?

Deze activiteiten zijn natuurlijk prima. Toch lijkt me dat een religie voordelen heeft. Zij maakt namelijk een toebehoren mogelijk, terwijl we anders op onszelf aangewezen blijven. In deze tijd worden we gedwongen om als autonome éénpitter te functioneren. We worden geacht zelf een eenheid aan te brengen in de veelheid aan invloeden, ervaringen, identiteiten etc. Naar buiten toe een veelheid, naar binnen toe één geheel, -althans, dat zou mooi zijn. Het komt evenwel allemaal op mijzelf aan. Is dat vol te houden? Ligt de nadruk zo niet teveel op het individu? Werkt dat niet juist vervreemding in de hand?
Als gemeenschap van geestverwanten biedt religie een omgeving die individu-overstijgend is, waardoor niet alles meer van mij alleen afhangt. Bovendien bestaat zij in een continuïteit waarmee ik me kan engageren, - wat de vrijblijvendheid overstijgt.
Een ander voordeel van religie is dat zij tradities vormt welke inspirerend kunnen werken, als een vindgroeve aan ervaringen, opvattingen en discussies.
Een belangrijk voordeel van religie is ook haar ervaring met vieren! In alle religies is dit terug te vinden. Religie stelt in staat om een herverbinding niet alleen te beseffen maar ook te vieren, - misschien wel de beste manier om dit herverbinden daadwerkelijk te maken.
Het zou goed kunnen dat herverbinden ook gebeurt in een café of op het sportveld, maar het is dan een bijkomend en toevallig effect. Religie is de omgeving bij uitstek om kunstmatige scheidingen te transcenderen en vervreemdingen te herstellen, juist omdat het haar kernactiviteit is: zij is erop ingericht. Religie ontwikkelt rituelen en andere praktijken (zoals zang en meditatie) die herverbinden tot doel hebben.

Religie heeft dus iets te bieden. Probleem is dat ik geen enkele bestaande religie in aanmerking vind komen voor wat ik van religie verlang. Alle bestaande religies hebben hun oorsprong in premoderne tijden. Hun referentiekader is erdoor getekend, vastgelegd in hun kernopvattingen en hun heilige geschriften. Deze basis lijkt me moeilijk zodanig te hervormen dat religies alsnog up to date kunnen worden gemaakt. Het is als de hardware van een computer: aanpassingen stuiten uiteindelijk op structurele grenzen. Om de nieuwste software te kunnen benutten, zul je op een gegeven moment een nieuwe computer moeten kopen. Mij lijkt dat hetzelfde het geval is met religies. Hun premoderne onderbouw maakt hen ongeschikt voor hedendaagse seculieren. In ieder geval voel ik me er niet in thuis.
Ik zou daarom willen dat nieuwe religies tot ontwikkeling komen die recht doen aan mijn vragen, behoeften en verlangens als seculier. Bestaande religies dwingen tot regressie. Het wachten is op een nieuwe generatie religies: religies niet zozeer met een verleden, maar met toekomst!