Aantek (X). Levenskunst, een tussenstand

.
Aantekeningen ter voorbereiding op een interview dat ik onlangs had met Maarten Meester voor een boek over religie, spiritualiteit en levenskunst. In het boek wordt de indeling gehanteerd: mensbeeld, moraal, verlossing of verlichting.

Levenskunst
Wat is levenskunst? Definiërend is wat mij betreft de vraag: hoe te leven? Focus: levenshouding, d.w.z. niet wat je doet, maar hoe je wat dan ook doet.
Naast de bestaande religies vat ik levenskunst op als een spiritualiteit. Een seculiere spiritualiteit. (Spiritualiteit opgevat als inspiratie voor een bloeiend, optimaal leven.)
Levenskunst is dan een verzamelterm, handig om je positief te onderscheiden van gelovigen in het publieke domein. (Wie wil door het leven als ‘ongelovige’ of als ‘atheïst’? Beide termen definiëren zich met wat zij afwijzen. Teveel eer voor ‘geloof’ en ‘theïsme’, lijkt me.)
Voor mijzelf functioneert levenskunst voornamelijk als een concept dat staat voor een open verzameling aan opvattingen, oefeningen, visies, etc. Kenmerkend voor hedendaagse levenskunst is haar variatie en individuele invulling.
Zij kent geen vaste rituelen, geen heilige teksten, geen geloofsbelijdenis. Het is juist het aantrekkelijke van levenskunst dat zij een ‘open bron’ is. (Levenskunst is een open source technologie.)
Levenskunst: een familiebegrip. Verscheidenheid aan invullingen. Er is geen eensluidend antwoord op de vraag wat levenskunst is.
Levenskunst vergt van haar beoefenaar een experimenteel ethos. Dit veronderstelt een vertrouwen in de eigen rede, in het eigen vermogen te beoordelen wat er toe doet.
(Het is dan ook zaak voor schrijvers over levenskunst om niet voor een ander te denken. Wat kan ik zelf anders dan voor mijzelf spreken?)
Ben ik een levenskunstenaar? Hangt af van het criterium. Ik ben een levenskunstenaar als daarmee bedoeld wordt: je best doen om een bloeiend leven te leiden.
Je de vraag stellen wat een bloeiend leven is, is onderdeel daarvan.
Het filosofische van levenskunst is het belang van inzicht en dialoog. Inzicht: perspectieven op het leven, onderscheidingen, articulaties. Dialoog, in de eerste plaats met het eigen denken (waarden, opvattingen); en ook: met anderen en met teksten.
Visies van filosofen verrijken mijn perceptie van het leven; zij doen mij steeds meer thuis voelen in het leven.
Filosofie bedrijven is voor mij een veelzijdige oefening in levenskunst. Opvattingen beproeven vat ik op als een levenskunstige oefening, evenals gesprekken voeren, en het lezen en bespreken van teksten.
Andere oefeningen: zitmeditatie en tai chi.
De belangrijkste oefening op dit moment is wellicht het opvoeden van mijn zoontje. Hij is mijn leermeester in speelse openheid, in nieuwsgierigheid, in (her)ontdekken van de wereld, in genieten.

Levenskunst en filosofie
Filosofisch luidt de hedendaagse levenskunst, tezamen met de opkomst van praktische filosofie (zoals filosofisch consulentschap, socratisch gesprek, filosofisch café) een nieuw paradigma in in de geschiedenis van de filosofie. Nadat filosofie in de Oudheid zich welbewust bezighield met de vraag hoe te leven en hoe samen te leven, werd zij in de Middeleeuwen tot ‘dienstmaagd van de theologie’ (focus: het ware geloof) en in de moderne tijd moeder van wetenschappen (focus: zekere kennis). Sinds enkele decennia profileert filosofie zich opnieuw (met name in het publieke domein) als inspiratie voor de vraag naar het goede leven, niet alleen theoretisch (door onderzoek naar opvattingen in het verleden over het goede leven) maar ook praktisch (allerlei filosofische praktijken kunnen worden opgevat als oefening in levenskunst).

Mensbeeld
Wat mij betreft van belang om voor alles in gedachte te houden:
De twee belangrijkste preoccupaties voor alle levende wezens zijn: overleven en voortplanting. Geen enkel levend wezen ontkomt eraan, wil de soort blijven voortbestaan. Dat geldt ook voor mensen, al doen we ons best om dat te verdoezelen. Cruciaal voor mensen is de vraag: hoe op een menswaardige manier te overleven en zich voort te planten. In het beantwoorden van deze vraag toont zich culturele evolutie.

Relevant om mensen in hun gedrag te begrijpen (en ook voor de kwestie van menswaardigheid) zijn (wat mij betreft) minstens de volgende twee noties:

I.
De mens is mogelijkheid: we zijn het minst vastgestelde dier. Hoe iemand wordt, hangt niet alleen af van wat hij er zelf van maakt, maar ook en in de eerste plaats van structuren die hem conditioneren en zijn opties bepalen. (Ik denk dan met name aan economische en politieke orde, rechtssysteem, culturele codes en idealen, en ‘onderliggend’ aan dit alles: een symbolische orde).

II.
De mens is een hartstochtelijk dier.
Vragen, behoeften en verlangens bewegen hem in een streven naar een bloeiend leven. Als organisme wil ieder mens een bloeiend leven, hoe verschillend dat ook mag zijn per persoon.
In dat streven kan hij ook gefrustreerd raken. Dat kan ernstige vormen aannemen: woede, haat, ressentiment.
En niet te vergeten: het verlangen naar erkenning!

Moraal
‘Goed’ en ‘kwaad’ zijn voor mij vage noties. Vooral wanneer men het gaat hebben over ‘het goede’ en ‘het kwaad’. Het zijn voor mij abstracties die me niets zeggen. We worden misleid door de grammatica wanneer we het hebben over ‘het goede’ of ‘het kwaad’ als zelfstandig naamwoord.
In de sfeer van goed en kwaad kan ik wel iets met goedwillendheid en kwaadwillendheid; zij zeggen iets over de houding waarmee iemand in het leven staat. Goedwillendheid is gerelateerd aan een gelukkend leven. Kwaadwillendheid aan een gefrustreerd leven.

Het is zaak om moraal en politiek uit elkaar te halen. Moraal betreft de individuele levenshouding, politiek betreft het geheel, de samenleving. Natuurlijk, ze staan niet los van elkaar, maar je kunt ze wel onderscheiden.
Er wordt vaak over politiek gesproken in morele termen, toegespitst op individuele wederwaardigheden, terwijl de context wordt vergeten; dat levert niet veel meer op dan moralistisch gezeur.

Mogelijk onderwerp. Mijn mening over de oorlog in Irak? Vanuit het gezichtspunt van levenskunst zou ik niet weten wat er over te zeggen.
En als het toch ter sprake zou komen: ik heb nog nooit zo’n stomme blunder gezien, zo’n stupide inschatting van mensen. Het Irakese volk is gratis bevrijd van een dictator. Vervolgens is de hel losgebarsten doordat het land een volstrekt kunstmatige eenheid bleek te zijn. Zoiets als Joegoslavië. Het Irakese volk heeft totaal geen ervaring met democratie. De democratische houding van burgers die nodig is om een democratie te laten functioneren is geheel afwezig, na decennialange dictatuur, en ook daarvoor was er geen sprake van democratie. Hoe kun je dan willen dat Irak opeens een democratie wordt? (Heeft democratische houding iets met levenskunst van doen?)
De enige, voor mij begrijpelijke reden waarom de VS Irak zijn binnengevallen is olie. Een steeds urgentere kwestie: energievoorziening, zeker in het licht van geopolitieke verschuivingen. (Het Pentagon denkt vooruit: stijgende olieprijzen, tja.) Amerika heeft het echter nogal onverstandig aangepakt, to say the least. Het is zeer de vraag of zij over 5 jaar, wanneer de Amerikanen het land uit zijn, de olievoorraden hebben veiliggesteld. China of India zou wel eens de lachende derde kunnen worden.

Verlossing of verlichting
Met ‘verlossing’ heb ik niets; ik zou niet weten waarvan. Evenmin heb ik iets met de uitdrukking ‘het menselijk gebrek’. Het zou goed zijn wanneer de mensheid bevrijd zou worden van de huidige verlossingsreligies; zij stammen uit voorbije, premoderne tijden; dat blijkt uit hun referentiekader, uit hun verbeeldingstaal: die zijn niet meer van deze tijd; een modern-kritisch mens moet zich geweld aandoen om zich er nog door te laten verleiden. (Het wordt tijd voor een nieuwe generatie religies!)
‘Verlichting’ is een vage notie, omgeven met allerlei mystificaties en fantasterijen, omgeven door een aura van uitzonderlijkheid. Alsof er iets heel bijzonders aan de hand zou zijn. De status van ‘verlichting’ (in het Westen) duidt op spirituele genotzucht. Een soort esoterische Efteling. Wat heb je eraan? Misleidend. Nodig: toetsen aan reële ervaringen. Zo niet, weg ermee.
Mijn levenskunstige ideaal zou ik willen aanduiden als ‘opgeruimd gemoed’ en levenliefhebbend leven.
Psychologisch is het ideaal: congruentie. D.w.z. een vruchtbare balans tussen zelfervaring en ik-beeld (zoals door anderen bepaald). Een dynamische notie.
Ik zie de dood als een volstrekt natuurlijk verschijnsel. Ik kan me het leven niet voorstellen zonder de dood.
Angst voor de dood is niet aan mij besteed. Ik zou niet weten waar ik bang voor zou moeten zijn, behalve misschien voor de wijze waarop je dood gaat. De dood zelf is voor mij een niets. Ik ben onderdeel van een levensketen en die gaat door. Zoals ik uit eerder leven ontstaan ben, zo leef ik voort in mijn nageslacht, in cultuur of in de dieren die zich aan mijn dode lichaam te goed doen.