3. QUO VADIS?

Quo vadis? – Waarheen gaat gij? Volgens de legende vroeg de uit Rome vluchtende Petrus dit aan Christus, die hij op zijn vlucht ontmoette. Ter herinnering aan deze ontmoeting werd aan de Via Appia het Quo-vadis-kerkje gebouwd. (Prisma Latijns Citatenboek)

Heeft religie behalve een verleden ook toekomst? Veel seculieren menen van niet. Zij gaan ervan uit dat religie een stadium in de menselijke ontwikkeling is dat we uiteindelijk zullen overstijgen. Zowel de voorvechters van de Franse als de Russische Revolutie meenden bij te dragen aan die overstijging. Ook onder de ‘revolutionairen’ in de jaren ’60 en ’70 waren er velen die meenden dan religie haar langste tijd had gehad.

Ondertussen is er sprake van een ‘return of the sacred’. Godsdienst is volop aanwezig in de internationale politieke arena. Denk aan het Amerika van Bush en de strijdende partijen in het Midden-Oosten. Het einde van de traditionele godsdiensten is eerder een kwestie van hoop gebleken dan een naderende realiteit. Alleen in Europa heeft het secularisme de afgelopen halve eeuw aan invloed gewonnen. Het blijkt evenwel een eiland in een wereld die wederom, of nog steeds, religie omarmt. Bovendien, ook al voert in Europa secularisme cultureel de boventoon, dat betekent niet dat de traditionele religies zijn verdwenen. Grote groepen in de samenleving bekennen zich nog steeds tot religie. En ook in onze beschavingsruimte zijn tekenen te bespeuren van een nieuw religieus elan.

De vraag is: betekent de wederopleving van religie een herstel van een vroeger paradigma, of is er ook iets veranderd? Anders gezegd: is religie een stabiel fenomeen met vaste coördinaten, of is er sprake van ontwikkeling?

Ooit volgde ik een college over de geschiedenis van de hindoeïstische cultuur en religie. In lang vervlogen tijden functioneerde de tempel in India als het centrum van het gemeenschapsleven, niet alleen voor zaken die wij nu als religieus zouden aanmerken, maar ook voor culturele en politieke activiteiten. Er werd vergaderd over van alles wat de gemeenschap aanging. Ook was er ruimte voor dans, muziek en theaterachtige voorstellingen. Kortom, de tempel als multifunctionele plek van samenkomst. Al de activiteiten in en rond dit almachtige gemeenschapshuis stonden toen in het teken van religie.

Er is ondertussen het een en ander veranderd. Er heeft niet alleen een delocalisering plaatsgevonden van tal van activiteiten, maar ook een desacralisering: politieke en culturele activiteiten hebben zich losgemaakt uit de sfeer van de tempel en zijn een zelfstandig bestaan gaan leiden, letterlijk op een andere plek en met een eigen functie.

Eenzelfde proces heeft zich in Europa voltrokken. Ook wij associëren het meeste van wat ooit in en rond een kerk gebeurde niet meer met religie. In de Middeleeuwen vervulde de kerk een heel scala aan functies. De kerk als brandpunt voor scholing, beeldende kunst en muziek. Voor de gelovige en met name voor de pelgrim - de (religieuze) toerist van toen -, was er op tal van belangrijke halteplaatsen volop vermaak, in en rondom de kerk. Zoals het bezichtigen van relikwieën, uitgebeelde heiligengeschiedenissen, religieuze pronkstukken, het bezoeken van toneelvoorstellingen, en natuurlijk het ritueel van de heilige mis. Als je geschoold en vermaakt wilde worden moest je naar de kerk.

In de loop der eeuwen is de christelijk kerk tal van activiteiten en functies kwijtgeraakt. Zij is meer en meer de plek geworden voor wat wij nu als geloofsbeleving aanduiden. De meeste kerken zijn slechts open voor erediensten op zondag, – een uiterst schaarse benutting van zulke prachtige ruimtes!

Kennelijk gaf religie vroeger onderdak aan een veelvoud aan activiteiten en functies die wij niet langer associëren met religie. (Een soortgelijk proces kan worden beschreven wat betreft filosofie en kunst.) Is religie in dit proces hetzelfde gebleven, slechts uitgekleed tot op haar ‘kerntaak’ of ‘wezen’, met achterlating van wat nooit echt religieus is geweest? Of is religie als cultureel en maatschappelijk verschijnsel wel degelijk veranderd in dit proces van afslanken en specialisatie?

Denkend aan religie met toekomst is de vraag: waar zal deze ontwikkeling heengaan? Wat blijft er over voor religie? Wat zal haar plek in het leven blijken te zijn? Blijft er überhaupt een taak over voor religie?

De ‘dolle mens’ van Nietzsche speelde, nadat hij de ‘dood van God’ had afgekondigd, in kerken zijn ‘Requiem aeternam deo’. Ter verantwoording geroepen antwoordde hij: ‘Wat zijn die kerken dan nog als ze niet de grafkelders en grafmonumenten zijn van God?’ Dit beeld van Nietzsche laat niets te raden over, maar hoe staat het met de profetische gaven van deze ‘dolle mens’?

Hoe lang zal de mensheid blijven leven met goden van enkele duizenden jaren oud? De geschiedenis leert dat wat ooit is ontstaan ook weer zal vergaan. Dat gold voor culturen en beschavingen; zij moesten plaats maken voor andere, vernieuwde versies. Hetzelfde geldt voor de evolutie van het leven; de meeste soorten in flora en fauna die ooit hebben geleefd, zijn nu uitgestorven; zij werden vervangen of verdrongen door soorten met aangepaste overlevingskansen, d.w.z. beter aangepast aan veranderde omstandigheden, - ook biotopen veranderen. Zal dat ook opgaan voor religies?

Wanneer we ervan uitgaan dat religie niet maar een tussenstadium is, maar horend bij menszijn, waarheen zal zij zich dan ontwikkelen? Zullen ook de bestaande religies te maken krijgen met vernieuwing en generatiewisseling? En kun je in dat proces spreken van ‘vooruitgang’?