2. De vraag naar religie (in verband met levenskunst)

Waarom religie? Wat heeft religie met levenskunst te maken?

(Vraag)stelling:
Levenskunst is een seculier antwoord op existentiële vragen die óók (maar niet alleen) in de diverse religies worden gesteld. Zoals: hoe te leven? Waaraan je te oriënteren? Heeft menselijk leven een doel? Wat is een zinvol leven?
Levenskunst is populair, evenals filosofie. Hoe komt dat? Een van de redenen is wellicht dat de antwoorden van de traditionele religies (m.n. het christendom) voor velen ongeloofwaardig zijn geworden, maar dat de vragen blijven bestaan. De filosofie, als oefening in onvanzelfsprekendheid, als de discipline van het bevragen van gevestigde antwoorden, wordt dan aantrekkelijk. Naast vragen biedt haar rijke geschiedenis tegelijkertijd ook een meerkeuzepakket aan antwoorden op tal van vragen, inclusief existentiële. En dit alles in een kritische, onderzoekende geest.
De laatste decennia (her)ontdekken we dat er ook zoiets heeft bestaan als een ‘filosofie van de levenskunst’. Met name in de Oudheid, toen wijsbegeerte vóór alles een manier van leven was. Maar ook later vindt men bij wijsgeren interessante opvattingen over het goede leven.
En niet zonder succes. Levenskunst blijkt een gewild onderwerp in de hedendaagse filosofische literatuur. Boekhandels doen er goede zaken mee. Ook cursussen en lezingen over dit onderwerp trekken de aandacht van een breed publiek. Filosofie van de levenskunst belooft, liefst in alledaagse taal, thema’s aan de orde te stellen waar men reeds eeuwen over heeft nagedacht. Vaak worden meerdere opvattingen naast elkaar gepresenteerd. Aldus draagt zij bij aan het rijke assortiment in de huidige spirituele supermarkt. Iedereen kan er naar smaak en behoefte uithalen en combineren naar eigen goeddunken.
Niets mis met zo’n aanbod, lijkt mij. Vraag is: wat doe je ermee in je dagelijks leven? Hoe maak je levenskunstige wijsheden praktisch? Zoals zo vaak in filosofie lijkt het bij mooie gedachten te blijven. Is dat voldoende? Wanneer levenskunst beperkt blijft tot (het consumeren van) levensopvattingen, tot een scala aan zienswijzen, loopt zij dan niet het risico denkbeeldig te blijven, een hersenschim en meer niet? Een schone gedachte zonder consequenties voor de praktijk van alledag. En is dat niet in tegenspraak met het hele concept van levenskunst? Zal zij dan niet een zwaktebod blijven in het koor van leef- en denkwijzen?
Met de nieuwe bloei die traditionele religies heden ten dage doormaken, dreigt de seculiere levensstijl achter te blijven, indien levenskunst boekenwijsheid blijft.

Hypothese:
De ontmoeting met religie zou de filosofie van de levenskunst kunnen verrijken. Als seculier ben ik geneigd om mij verre te houden van religie, - hooguit interessant om filosofische, esthetische of toeristische redenen. Maar is dat terecht? Religie is meer dan een levensopvatting; zij is ook: praktijken, rituelen, geestelijke oefeningen, kortom: een meervoudige vorm ter cultivering van een levenshouding. Levenskunst zou hiervan kunnen leren, wil zij niet blijven steken in mooie woorden.
Anders gezegd: wat gebeurt er wanneer we levenskunst opvatten als een seculiere religie? Op welke bezwaren stuiten we dan? En ook welke mogelijkheden openen zich met het serieus nemen van het fenomeen ‘religie’? Aangenomen dat dit een interessante hypothese is, wat is dan het kind van de religie dat we niet met het badwater van de secularisering moeten weggooien? Wat zou levenskunst van religie kunnen opsteken, om uit te groeien tot een volwaardig alternatief in het veld van leef- en denkwijzen?

Onderzoek:
Om deze hypothese te onderzoeken, zouden we het concept ‘religie’ nader moeten bekijken. Wat er onder te verstaan? Waar staat religie voor? Over wat voor fenomeen hebben we het?

Invalshoek:
Om het concept ‘religie’ te onderzoeken, zou ik willen kijken, niet naar het object van aandacht, toewijding of aanbidding (een god bijvoorbeeld, een verlosser of een heilige tekst), maar naar de vragen, behoeften en verlangens die aan dit fenomeen ten grondslag liggen. Vóór alles de menselijke kant dus: wat verwachten wij mensen van religie? Waarom is het een algemeen menselijk verschijnsel? Hoe komt het dat op deze aardkloot alleen mensen religie kennen? Wat zegt dat over menszijn?

Toelichting:
Een populaire gemeenplaats zegt dat het in alle religies om hetzelfde gaat, dat eigenlijk overal dezelfde God wordt aanbeden, ook al heet hij anders en heeft hij zich geopenbaard in andersluidende heilige teksten, en dat alle religies een gezamenlijk doel nastreven, ondanks schijnbare verschillen. Ik heb dit altijd een bizarre opvatting gevonden. Waarom bestrijdt men elkaar dan in naam van dezelfde God? Waarom verdedigt men dan zo krampachtig de eigen weg, wanneer het om hetzelfde doel zou gaan? Waarom probeert men dan andersdenkenden te overtuigen van het eigen gelijk, of voelt men zich superieur aan hen?
Bovendien, er zijn religies, zoals het hindoeïsme, waarin goden een totaal andere status en functie hebben dan in de monotheïstische religies. En: er zijn religies, zoals het boeddhisme, waarin goden geen of nauwelijks een rol spelen. Gaat het allen desondanks om hetzelfde?
Wat te denken van het feit dat religies in het scala aan mogelijke waarden en deugden geheel verschillende nadrukken leggen? Het belang bijvoorbeeld dat in de katholieke kerk wordt gehecht aan kuisheid en celibaat wordt zeker niet gedeeld door alle religies. Hetzelfde geldt voor het pacifisme dat Jezus predikte: sporen alle religies aan tot het tonen van de andere wang? Of neem het niet-doden van dieren, zoals dat hoog staat aangeschreven in het boeddhisme: is dat gemeengoed?
Als dit geen voorbeelden zijn van gemeenschappelijke waarden en deugden, wat dan wel? Dat men vreedzaam wil samenleven? Maar met wie dan? Ik ben er niet van overtuigd dat de bestaande religies er allemaal op uit zijn om in vrede samen te leven met andersdenkenden.
Wat betekent het om te zeggen dat het in alle religies om hetzelfde gaat en dat allen dezelfde God aanbidden? Wel, het betekent vooral een wens. Een nobele wens, wellicht, van mensen met goede bedoelingen, maar de nobelheid van wens en bedoelingen verwijst in de eerste plaats naar de wenser, en niet naar een gezamenlijk ‘Rome’, waarheen al de verschillende religies zouden leiden.
Is er dan niets gemeenschappelijks in religies? Jawel, dat gemeenschappelijke bevindt zich evenwel niet aan de objectzijde, maar aan de subjectzijde, aan de kant van de mens, degene die zich vragen stelt, behoeften heeft en verlangens, welke door religie worden geadresseerd. In de manier waarop religies dat doen, verschillen zij juist.